غم سوغات فرهنگی

حتی در زبان فرانسه کلمه souvenir را به معنی خاطره یا به یاد آوردن برای این عمل نیز به کار می‌برند. مثلا اشکال مینیاتوری برج ایفل سوغات پاریس است تا هر که به پاریس آمده با نگاهی به این ایفیل کوچک یاد پاریس و خاطراتش بیفتد.

به گمان دکتر بهمن نامور‌مطلق، که مجموعه زیر نظرش یعنی معاونت صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی نقشی اساسی در تولید سوغات ایرانی دارد، سوغات را می‌توان به دو بخش خاطره‌ای و هدیه‌ای طبقه‌بندی کرد: سوغات، خاطره‌ای کالایی است که گردشگر برای یادآوری سفرش خریداری می‌کند و یادآور آن سفر و تجربه‌های خوشایند است، اما وقتی به عنوان هدیه برای فردی کالایی به ارمغان می‌آوریم قصد داریم به او بگوییم که به یادش بوده‌ایم.

اما جالب است که وقتی ما ایرانی‌ها به شهری از شهرهای کشورمان می‌رویم و از سوغاتش می‌پرسیم، مردمانش یک یا چند خوراکی را معرفی می‌کنند.

مثلا اصفهان را به گز می‌شناسند، یزد را به باقلوا و قطابش، کرمان را به پسته‌اش، خراسان را به زعفرانش، کرمانشاه را به کاک و نان برنجی‌اش و ...

متاسفانه سوغات فرهنگی و متناسب با فرهنگ بومی کمتر توسط مردم جدی گرفته می‌شود، مردمی که گاه با سفر به شهرها و کشورهای مختلف بی‌توجه به فرهنگ و هنر بومی آن منطقه هدیه‌ای را در نظر می‌گیرند که هیچ نماد و نشانی از سفر ندارد. مثلا چه جنوب بروند یا شمال یا سفر معنوی و زیارتی، پوشاکی را تهیه می‌کنند که می‌توانند در شهر خود با قیمتی بالا یا پایین‌تر نیز بخرند.

اما اگر بخواهیم یک یادگاری از آن شهر به عنوان سوغات در معنای چیزی که ما را یاد خاطرات آن شهر بیندازد انتخاب کنیم، شاید چیز خاصی پیدا نکنیم. اما شاید برای پر کردن این نقیصه، صنایع‌دستی و هنرهای سنتی را به عنوان چنین سوغاتی انتخاب کنیم. نامور‌مطلق در این زمینه می‌گوید: کشورهای دیگر از بناها و آثاری که در حوزه گردشگری دارند بهره برده و نمونه‌های مینیاتوری از جاذبه‌های کشورشان را برای عرضه به گردشگران ارائه می‌کنند و به این شکل در حوزه صنایع‌دستی به سودآوری رسیده‌اند ولی متاسفانه ما از آثار چند هزار ساله خود اثری برای ارائه به گردشگر نداریم.

با وجود این چند سالی است که فعالان عرصه میراث فرهنگی و صنایع‌دستی به کمک اداره‌های کل میراث فرهنگی برخی شهرستان‌ها به تولید نسخه‌های مشابه و کپی برخی از آثار و بناهای برجسته شهرشان پرداخته‌اند. برای مثال اداره شهرستان شوش چنین تدبیری به کار بسته تا هم برای گردشگران داخلی و خارجی سوغاتی فراهم کرده باشد، هم برای هنرمندان صنایع‌دستی و هنرهای سنتی این شهرستان در نقش کارآفرین ظاهر شود. برای مثال افزون بر فروشگاهی که در موزه شوش این کالاها را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد در زیگورات چغازنبیل نیز فروشگاهی به عرضه این آثار پرداخته است.

تجمیع سوغات‌ها در یک نمایشگاه

در این میان، شرکت توسعه ایرانگردی و جهانگردی دست به ابتکار جالبی زده و نخستین همایش و نمایشگاه تخصصی سوغات ایرانی را رقم زده است. شاید این ایده‌ای نو به نظر آید، ولی پیش از این نیز نمایشگاه سوغات زیارتی در مشهد برگزار شده بود.

ابتدا با توجه به تبلیغاتی که وجود داشت به نظر می‌رسید، این نمایشگاه در نخستین دوره خود، رویداد مهمی را رقم بزند، اما در عمل انتظارات را برآورده نکرد. به نظر می‌رسد در این حوزه نیازمند مطالعات و پژوهش‌های متعددی باشیم، اما همایش تخصصی سوغات ایرانی به ایراد سخنرانی چند مسئول، اجرای موسیقی و تجلیل از فعالان عرصه صنایع‌دستی محدود شد. نه خبری از ارائه مقاله و پژوهشی بود و نه پوستر و کارگاهی در این زمینه تا بر دانش دست‌اندرکاران سوغات ایرانی بیفزاید. البته نباید فراموش کرد، سخنرانان این همایش دکتر بهمن نامور‌مطلق و دکتر سعید شیرکوند، معاون سرمایه‌گذاری سازمان میراث فرهنگی با رویکردی علمی به ارائه سخنرانی درباره لزوم تاکید بر صنایع‌دستی به عنوان سوغات ملی پرداختند.

نامور‌مطلق در سخنانش گریزی به توسعه سوغات زیارتی در کشور زد و گفت: با توجه به وجود اماکن زیارتی و مقدس در کشور باید بر این امر توجه بیشتری شود. به گفته او، بر اساس آمار از 500 میلیارد سوغات زیارتی مشهد فقط 5 درصد صنایع‌دستی بود که با برپایی نمایشگاهی در این زمینه و ورود 500 قلم کالا شاهد استقبال از سوغات زیارتی بودیم.

از سوی دیگر، شیرکوند در صحبت‌هایش به لزوم ایجاد رقابت در بازار صنایع‌دستی اشاره و عنوان کرد: در حال حاضر به دلیل آسیب‌های وارده به صنایع‌دستی این حوزه از حالت صنعتی خارج شده و رقابتی نیست که باید تقویت شود. به باور او، با استفاده از شرایط و امکانات موجود می‌توان در راستای توسعه صنایع‌دستی و سوغات و صنعتی شدن این حوزه قدم برداشت.

اما نکته دیگری که در میان سخنان این استاد دانشگاه تهران به چشم می‌خورد، رفتن به سمت برندسازی در این حوزه صنایع‌دستی بود. شیرکوند معتقد است در کنار برندسازی با اختصاص بسته‌بندی‌های شکیل و شایسته سوغات ملی و فرهنگی کشورمان می‌توانیم به اشتغالزایی و ارزآوری بیشتر در این حوزه امیدوار باشیم.

در نخستین نمایشگاه سوغات ملی که هفته گذشته برگزار شد، بیش از 50 موسسه گردشگری و تولیدکنندگان صنایع‌دستی و حتی موادغذایی حاضر بودند. اما در گفت‌وگو با غرفه‌داران آنها از استقبال کم بازدیدکنندگان ناراضی بودند. شاید این مسأله به این تصور آنها بازمی‌گشت که می‌توانند با عرضه کالاهای خود برای فروش هزینه‌های شرکت در این نمایشگاه را جبران کنند. اما امیر کرم‌زاده، دبیر همایش و نمایشگاه سوغات ملی ایران می‌گوید: ما انتظار نداشتیم بازدیدکنندگان عمومی از یک نمایشگاه تخصصی استقبال کنند.

این نمایشگاه به منظور نمایش توانمندی‌های سوغات فرهنگ ایرانی و ارتباط دست‌اندرکاران این حوزه با فعالان گردشگری برپا شده بود. با وجود این شاید اگر مکان این نمایشگاه به جای سالن همایش‌های برج میلاد در محوطه برج میلاد برگزار می‌شد، می‌توانست بازدیدکنندگان برج میلاد را نیز به دیدن این نمایشگاه تشویق کند تا انتظار شرکت‌کنندگان و غرفه‌داران نیز برآورده شود. یکی از غرفه‌داران در همان روز نخست از دعوت نشدن افراد مؤثر در این حوزه برای بازدید از این نمایشگاه گله‌مند بود.

سیدعلی آقازاده، مدیرعامل شرکت توسعه ایرانگردی و جهانگردی در آیین گشایش این نمایشگاه گفت: فعالان حوزه میراث فرهنگی با همکاری بخش خصوصی با برگزاری این نوع نمایشگاه‌ها علاوه بر دستیابی به دستاورد‌های فرهنگی می‌توانند در حوزه اقتصادی نیز به خانواده‌های کوچک فعال در زمینه تولید صنایع‌دستی کمک کنند و رشد و توسعه اقتصادی این خانواده‌ها را موجب شوند. امیدواریم این نمایشگاه حداقل در دوره‌های بعدی چنین نتیجه‌ای را به دنبال داشته باشد.

کمیل انتظاری‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر