تجارت در شبکه‌های اجتماعی؛ قانونی یا غیر قانونی؟

راحتی کار با شبکه‌های اجتماعی و دم‌دست‌بودن‌شان، چه تبلیغ‌کننده و چه مصرف‌کننده را به حضور در این فضا وسوسه می‌کند. فروشنده می‌تواند با کمترین امکانات و حتی بی‌نیاز از راه‌اندازی وبسایت یا داشتن فروشگاه و مغازه، نسبت به عرضه محصولاتش اقدام کند. به نظر می‌رسد نفوذ زیرپوستی کسب و کارهای موسوم به شبکه‌های اجتماعی در زندگی مردم، با وجود جذابیت‌هایش، به مثابه اتفاقی که برای فروشگاه‌های اینترنتی افتاد، بار دیگر دولت را از عرصه سیاستگذاری جا گذاشته است.

بر بساطی که بساطی نیست

پنج سال پیش، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی وزارت صنعت، معدن و تجارت، به دنبال رشد بی‌محابای فروشگاه‌های اینترنتی و بروز تخلفات گسترده، طرحی را برای ساماندهی آنها در دستور کار قرار داد که اجرایش هنوز هم به پایان نرسیده است. در این طرح، کسب و کارهای اینترنتی برای ادامه حیات‌ باید هویت خود را به‌صورت کاملا شفاف به دولت اعلام کنند و نماد الکترونیکی اعتماد بگیرند.

حال پرسش مهمی که متولیان توسعه تجارت الکترونیکی را به خود مشغول کرده این است که آیا می‌توان دامنه فعالیت کسب و کارهای شکل گرفته در شبکه‌های اجتماعی را به فروشگاه‌های اینترنتی هم تعمیم داد؟ این پرسش از آنجا مطرح می‌شود که شبکه‌های اجتماعی، بیش از آن‌که کانالی برای خرید و فروش آنلاین باشند، به ویترینی برای تبلیغات شباهت دارند و خریدار را هنگام پرداخت وجه به جای دیگری سوق می‌دهند. بنابراین ابتدا باید به این پرسش اساسی پاسخ گفت که آیا فعالیت تجاری شبکه‌های اجتماعی در محدوده تجارت الکترونیکی جایی دارد یا خیر؟

هنگام زیر و رو کردن قانون 79 ماده‌ای تجارت الکترونیکی، نمی‌توان تعریفی از بدیهی‌ترین واژه یعنی عنوان این قانون پیدا کرد. تنها در ماده اول آن آمده: «این قانون، مجموعه اصول و قواعدی است که برای مبادله آسان و ایمن اطلاعات در واسط‌های الکترونیکی و با استفاده از سیستم‌های ارتباطی جدید به کار می‌رود.»

این در حالی است که مطابق تعریف اتحادیه اروپا، تمام فروش‌های از راه‌ دور (Distance Selling) صرف‌نظر از کانال ارتباطی، در تعریف تجارت الکترونیکی جای می‌گیرد.

ابهام در تشریح «تجارت الکترونیکی» و نبود تعریفی شفاف از این واژه، نمی‌تواند حدود و ثغور مشخصی را برای دخالت کردن یا نکردن سیاستگذاران تعیین کند و بیش از هدایت‌کنندگی، گمراه‌کننده است.

از این رو، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی بتازگی درصدد تهیه تعریفی مشخص و دقیق از «تجارت الکترونیکی» برآمده تا بداند دقیقا کدام شکل از پرداخت‌ها را باید در قلمرو تجارت الکترونیکی بگنجاند و می‌خواهد بزودی آن را منتشر کند.

نه قانونی‌اند، نه غیرقانونی!

مرکز توسعه تجارت الکترونیکی به این موضوع واقف است که کسب‌وکارهای آنلاین تنها طیف خرید و فروش اینترنتی را دربرنمی‌گیرند و در کنار شبکه‌های اجتماعی، اپلیکیشن‌های موبایلی را نیز باید در این سبد جا داد.

نیره سیدمیرزایی، مسئول پروژه نماد اعتماد این مرکز در گفت‌و‌گو با خبرنگار کلیک می‌گوید: با توجه به تقاضای بیشتر در حوزه اپلیکیشن‌های تلفن همراه، اولویت را به اپ‌ها داده، اما در حوزه شبکه‌های اجتماعی نیز اقداماتی کرده‌ایم.

او بـــــا دسته‌بنــدی این شبکه‌ها بــه دو گروه داخلی و خارجی اضافه می‌کند: برخی از این شبکه‌ها نظیر کلوب، ایرانی و برخی نظیر وایبر و اینستاگرام بین‌المللی هستند. در مرحله اول می‌خواهیم با گذاشتن جلساتی با مدیران شبکه‌های اجتماعی ایرانی، شرایط را بسنجیم و ببینیم چه می‌شود کرد.

سیدمیرزایی با بیان این‌که حضور کسب و کارها در قامت شبکه‌های اجتماعی، دغدغه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و حتی شورای عالی فضای مجازی نیز هست، نگرانی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی را در قالب دو پرسش اعلام می‌کند؛ این‌که آیا باید دامنه تعریف نماد اعتماد را گسترش داد یا آن‌که پروژه جدیدی برای فعالیت تجاری شبکه‌های اجتماعی تعریف کرد؟ او بویژه، بازنگری در قوانین و مقررات را برای حضور تجاری شبکه‌های اجتماعی الزامی می‌داند.

مسئول پروژه نماد اعتماد مرکز توسعه تجارت الکترونیکی با بیان این‌که این مرکز مطالعاتی را در حوزه فروش و تبلیغات شبکه‌های اجتماعی آغاز کرده است، می‌گوید: در شبکه‌های اجتماعی، بیشتر، تبلیغات صورت می‌گیرد و فرد را به سمت خرید هدایت می‌کند؛ یعنی این کانال‌ها عموما بازاریابی و تبلیغاتی محسوب می‌شود، نه جایی برای فروش.

او آمدن شبکه‌های اجتماعی را زیر چتر نماد اعتماد بعید می‌داند؛ زیرا معتقد به تفاوت کارکرد این شبکه‌ها با فروشگاه‌های اینترنتی است که نمی‌توان آنها را در یک سطح سنجید.

به گفته او، شاخص‌های ارزیابی فروشگاه‌های اینترنتی برای دریافت نماد اعتماد با شاخص‌هایی که برای ارزیابی شبکه‌های اجتماعی باید در نظر گرفت متفاوت است. به عنوان مثال در فرآیند فروش سایت، معرفی کامل محصولات، تعرفه‌ها و صدور پیش‌فاکتور چک می‌شود، در حالی‌که این موارد در شبکه‌های اجتماعی معنایی ندارد، چون فروش جای دیگری انجام می‌شود.

سیدمیرزایی در پاسخ به این‌که فعالیت تجاری شبکه‌های اجتماعی قانونی یا غیرقانونی تلقی می‌شود، گفت: نه می‌توانیم بگوییم قانونی‌اند، نه غیرقانونی؛ ضمن این‌که رسالت مرکز ما، توسعه تجارت الکترونیکی است و به دنبال بگیر و ببند نیستیم.

اما مشکل دیگری که مرکز توسعه تجارت الکترونیکی با آن روبه‌روست فعالیت‌ تجاری شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده مانند فیسبوک است. برای این مرکز روشن نیست که شبکه‌های اجتماعی‌ را که جمهوری اسلامی ایران آنها را به رسمیت نمی‌‌شناسد در چرخه ساماندهی قرار دهد یا خیر؟ اگرچه در این خصوص دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. گروهی مخالف این حضورند و گروهی معتقدند نادیده گرفتن فعالیت تجاری شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده در ایران به معنای پاک کردن صورت‌مساله است؛ زیرا نمی‌توان با توسعه آنها مقابله کرد و خواه‌ناخواه مشکلات از جای دیگری سر باز می‌کند.

نماد اعتماد بگیرید

در حال حاضر ده هزار و 500 کسب و کار اینترنتی در ایران نماد اعتماد دارند و افزایش این رقم به دست‌کم 20 هزار فروشگاه بسیار محتمل است. به مثابه رویه گذشته، متقاضیان دریافت نماد اعتماد باید از طریق سایت enamad.ir درخواست خود را ثبت کنند تا وارد فرآیند کنترل احراز صلاحیت شوند. در این چک‌لیست، آدرس و هویت فرد، قانونی‌بودن فعالیتش، صدور پیش‌فاکتور در فرآیند خرید، دو زبانه بودن (فارسی و انگلیسی) سایت‌ و فیلتر نبودن لینک‌های روی فروشگاه از جمله مواردی است که توسط مرکز توسعه تجارت الکترونیکی کنــترل می‌شود.

نوشدارو نباشیم

به تناسب راحتی راه‌اندازی کسب‌وکار در شبکه‌های اجتماعی، ساماندهی و رهگیری آنها بشدت دشوار است، زیرا فروشنده (به استثنای فروشگاه‌ها و سایت‌های رسمی) بی‌نیاز از ثبت دامنه‌ای اینترنتی یا اعلام هویتش در فضایی رسمی فعالیت می‌کند؛ در چنین شرایطی در صورت بروز تخلف یا کلاهبرداری، تعقیب مجرم بعید به نظر می‌رسد.

از این رو، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در مقام نهادی که مسئولیت گسترش و رشد تجارت الکترونیکی را در ایران به عهده دارد، مشروط به جایگیری دامنه فعالیت تجاری شبکه‌‌های اجتماعی در تعریف تجارت الکترونیکی به ساماندهی آنها خواهد پرداخت. اما مساله حائز اهمیت، باور و اعتماد عمومی است که بخصوص طی سال‌های اخیر و به دنبال اجرای طرح نماد اعتماد، نسبت به خریدهای از راه دور و اینترنتی در میان مردم شکل گرفته است؛ فرهنگی که در جامعه ایران رو به تکامل است و پیش از دیر شدن، باید در حراست از آن کوشید.

موتورهای جستجو هم فروشنده شدند

شبکه‌های اجتماعی چند سالی است که بخشی از بار موتورهای جستجوگر را به دوش می‌کشند؛ مثلا امکان جستجو در اینستاگرام یا فیسبوک از بار جستجوی سایت‌هایی نظیر گوگل و یاهو
کم کرده است. این را مازیار فرمانی، مدیرعامل شرکت نوپاد گفته و می‌افزاید: سایت‌ها دریافته‌اند که حضورشان در شبکه‌های اجتماعی، دست‌کم طی یک سال اخیر، موجب افزایش رتبه‌‌بندی‌شان می‌شود؛ از این رو، سایت‌ها و فروشگاه‌ها سعی در نشان دادن تصویر خوبی از خود درون شبکه‌های اجتماعی دارند.

او با بیان این‌که بسیاری از فروشگاه‌ها به سمت استفاده از شبکه‌های اجتماعی بخصوص اینستاگرام و فیسبوک سوق پیدا کرده‌اند، می‌گوید: همین مساله باعث تغییر رویکرد موتورهای جستجو شده است. موتورهای جستجو با تعقیب رفتار مخاطب، هنگام جستجوی او در صفحه اول خود، کالای نزدیک به سلیقه او را با قیمت و امکان خرید به مشتری نشان می‌دهند.

فرمانی تاکید می‌کند: نه تنها شبکه‌های اجتماعی به سمت فروش رفته‌اند، بلکه موتورهای جستجو نیز از این رفتار آنها درس گرفته‌اند و در نتایج جستجو مانند شبکه‌های اجتماعی همراه قیمت محصول معرفی می‌کنند و اجازه خرید می‌دهند.

به گفته او، اکنون تقریبا 30 درصد جستجوها خارج از موتورهای جستجوگر صورت می‌گیرد و مردم در شبکه‌های اجتماعی به دنبال محتوای مورد نیازشان می‌گردند.

فاطمه عبدالعلی‌پور

جام جم