بانکی برای پس‌انداز سلامت

بلافاصله بعد از زایمان، بندناف از نوزاد جدا می‌شود و با یک سوزن خون از بندناف و جفت جمع‌آوری و به کیسه‌های خون منتقل می‌شود. سپس خون بند‌ناف نوزاد که غنی از سلول‌های بنیادی و سلول‌های خونساز است منجمد و در بانک نگهداری می‌شود تا چنانچه نوزاد در بزرگسالی مبتلا به بیماری‌هایی نظیر سرطان خون شد برای درمان استفاده شود. این خون قادر به ساخت انواع سلول‌های دیگر و ترمیم و نگهداری سلول‌ها هنگام جراحت است.‌ منشأ سلول‌های خونی موجود در بند‌ناف، سلول‌های بنیادی جنینی بوده و از نظر سلولی، نابالغ‌تر از سلول‌های خونی موجود در یک فرد بزرگسال است، بنابراین، به همان نسبت سلول‌های بنیادی آن توانایی بیشتری در تمایز به دیگر سلول‌ها و از جمله سلول‌های خونی دارند.

اولین پیوند خون بند‌ناف سال 1988 میلادی در فرانسه و توسط دکتر گلوکمن به یک کودک مبتلا به کم‌خونی فانکونی که نوعی کم‌خونی مادرزادی است با موفقیت انجام شد. او با پیوند سلول‌های بنیادی خون بند‌ناف خواهر تازه متولد شده خود، تحت درمان قرار گرفت. از آن زمان تاکنون صدها پیوند موفق خون بند‌ناف صورت گرفته و مراکز بزرگ ذخیره این سلول‌ها در کشورهای مختلف جهان تاسیس شده است.

آمار نشان می‌دهد هر ساله حدود 30 هزار نفر با بیماری‌هایی که با پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان، قابل درمان است شناسایی می‌شوند و حدود 75 درصد این بیماران قادر به یافتن یک داوطلب مناسب برای اهدای خون مغز استخوان نیستند. از سوی دیگر جستجوی اهدا کنندگان مغز استخوان و محدودیت‌های دیگر، زمان بسیاری به خود اختصاص داده و استفاده از پیوند سلول‌های مغز استخوان را محدود می‌کند. اما ذخیره خون بندناف که تعداد اهدا‌کننده بیشتری می‌تواند داشته باشد‌، زمان را برای مبتلایان به لوسمی‌های حاد، کم‌خونی‌ها و نقایص ایمنی که در زمان کوتاهی می‌میرند کوتاه‌تر می‌کند. امروزه تحقیقات گسترده‌ای به منظور درمان بیماری‌ها و ضایعات عصبی، ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده قلبی و استخوانی، ترمیم سوختگی‌ها و ضایعات پوستی، ترمیم لوزالمعده و ترشح انسولین و ترمیم دیگر بافت‌های آسیب‌دیده با استفاده از سلول‌های بنیادی مغز استخوان، خون بندناف و دیگر سلول‌های بنیادی یک فرد بالغ درحال انجام است.

بیماری‌هایی که با خون بند‌ناف درمان می‌شوند:

اختلالات سلول‌های بنیادی: کم‌خونی آپلاستیک، کم‌خونی فانکونی، هموگلوبینوری حمله‌ای شبانه (PNH)

لوسمی حاد: AML، ALL، لوسمی تمایز نیافته حاد

لوسمی مزمن: CML

بیماری‌های نقص در تولید لنفوسیت ها: لنفوم غیر هوچکین، لنفوم هوچکین

ناهنجاری‌های ارثی گلبو ل‌های قرمز: تالاسمی ماژور، کم خونی سلولی داسی شکل

اختلالات سیستم ایمنی مادرزادی: سندرم کاستمن، نقص چسبندگی لکوسیتی، سندرم دی جورج

مزایای استفاده از خون بند‌ناف

مغز استخوان و بند‌ناف هر دو واجد سلول‌های بنیادی خونساز است که به بازسازی مجدد سیستم خونی و نیز سیستم ایمنی بدن کمک می‌کنند. هرچند استفاده از سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌ها هنوز چندان معمول نیست، ولی این سلول‌ها در درمان دیابت نوع یک (وابسته به انسولین)، بیماری‌های قلبی ـ عروقی، لوپوس، بیماری‌های نورولوژیک مانند سکته مغزی، پارکینسون و آلزایمر، کم‌خونی‌ها و نقص ایمنی، بیماری‌های کبدی و... به کار رفته‌اند. مغز استخوان دارای بالاترین درصد از سلول‌های بنیادی خونساز (یک تا ۳ درصد) و خون بند‌ناف دارای (6‌/‌0 تا یک درصد) سلول‌های پیش ساز خونی و بنیادی خونساز است. در خون محیطی نیز کمتراز 2‌/‌0 درصد سلول‌های بنیادی خونساز شناسایی شده است، اما به دلایل متعددی استفاده از خون بند‌ناف مزایای بیشتری دارد:

1 ـ ‌با استفاده از خون بند‌ناف، امکان انجام پیوند موفق با تشابه کمتر HLA بین دهنده و گیرنده نسبت به خون مغز استخوان بیشتر است، بنابراین تعداد زیادی گیرنده را در برخواهد گرفت.

2 ـ ‌اهدای خون بند‌ناف خطری برای اهداکننده آن (جنین و مادر) به دنبال ندارد. به این ترتیب که پس از تولد نوزاد، بند‌ناف و جفت جدا و خون آن توسط کیسه یا سرنگ جمع آوری می‌شود. طی این فرآیند به مادر و فرزند آسیبی وارد نمی‌شود و این کار کاملا بدون درد انجام می‌شود. این در حالی است که جمع‌آوری خون مغز استخوان نیازمند روش‌های جراحی است و معمولا تحت بیهوشی صورت می‌گیرد و می‌تواند همراه با درد برای دهند‌ه باشد.

3 ـ ‌میزان ابتلا به عفونت‌های ویروسی فرد دهنده از جمله سایتومگالو ویروس در خون بند‌ناف کمتر از خون مغز استخوان است.

4 ـ ‌سلول‌های بنیادی و پیش‌سازی خون بند‌ناف نسبت به مغز استخوان قدرت تکثیر بیشتری دارند.

5 ـ ‌به علت آن که روزانه تعداد بسیاری نوزاد متولد می‌شود، بنابراین تعداد زیادی واحد خونی در دسترس بوده که این امر استفاده از آنها را آسان می‌کند.

6 ـ ‌مطالعات نشان داده‌است که سلول‌های بنیادی بند‌ناف سلول‌های خونی بیشتری نسبت به مغز استخوان تولید می‌کند. (سلول‌های خون بند‌ناف ده برابر سلول بیشتر تولید می‌کند و بنابراین با تعداد کم سلول نیز می‌توان پیوند موفقی داشت.)

روش جمع آوری خون بند‌ناف

هنگام تولد و بعد از جدا شدن بند‌ناف، جفت نیز از دیواره رحم جدا شده و خارج می‌شود. حجم بند‌ناف و جنین به گونه‌ای است که به طور متوسط 70 تا 200میلی‌لیتر خون غنی از سلول‌های بنیادی خونساز در آن ذخیره شده است.

از آنجا که بعد از چند دقیقه خون موجود در بند‌ناف و جفت لخته می‌شود، بنابراین برای دسترسی به این منبع مهم فقط ۵ تا ۱۰ دقیقه فرصت داریم در غیر این صورت سلول‌های بنیادی موجود در آن بدون استفاده باید دور انداخته شود. این خون بعد از جدا شدن کامل بند‌ناف از نوزاد قابل جمع‌آوری است و نمونه‌گیری از آن هیچ صدمه‌ای به نوزاد یا مادر وارد نمی‌کند.

انواع بانک‌های خون بندناف

با توجه به کاربردی بودن سلول‌های بنیادی خون بند‌ناف و نیز توجه به این مساله که در بیمارستان‌ها این خون به عنوان یک زباله بیولوژیک در نظر گرفته و دور ریخته می‌شود، تفکر استفاده و بازیافت این خون شکل گرفت و به این ترتیب اولین بانک خون بندناف با هدف ذخیره‌سازی و تامین سلول‌های بنیادی بند‌ناف جهت پیوند در فرانسه و سپس در سراسر جهان تاسیس شد.

بانک خون بند‌ناف عمومی موظف به پاسخگویی به نیاز جمعیت مردم است. انگیزه‌ها برای ذخیره خون بند‌ناف از فردی به فرد دیگر متغیر است. گاهی پدر و مادر یک نیاز فوری به پیوند سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری یکی از افراد خانواده، خواهر و برادر یا اقوام نزدیک دارند و این انگیزه‌ای برای ذخیره‌سازی است و عده‌ای نیز خون بند‌‌ناف را برای استفاده عموم مردم و افراد دیگر برای پیوند اهدا می‌کنند و دسته‌ای نیز برای کار‌های تحقیقاتی همکاری می‌کنند. بر این اساس بانک‌های خونی بند‌ناف به سه دسته تقسیم می‌شود:

1 ـ بانک خون بند‌ناف عمومی: نمونه‌هایی که به طور خیر‌خواهانه برای اهدا به دیگران یا برای تحقیقات کاربرد دارند، نگهداری می‌کند. البته گاهی ممکن است بعضی بانک‌های عمومی برای خانواده‌هایی که یک بیماری شناخته شده قابل درمان با سلول بنیادی دارند، خون نوزاد را برای مدت کوتاهی فقط برای همان خانواده نگهداری کنند. در بین نمونه‌ها آنهایی که استاندارد‌ها را دارا نباشد برای کارهای تحقیقاتی به کار گرفته می‌شود.

2 ـ بانک خون بند‌ناف خصوصی: که خون را فقط برای خود نوزاد یا خانواده او نگهداری می‌کند و در قبال مراحل نگهداری، جمع‌آوری و ذخیره‌سازی هزینه از خانواده نوزاد دریافت می‌کند.

3 ـ بانک خون بند‌ناف ترکیبی: هر دو نوع فعالیت را دارد و از هزینه‌های دریافتی در قسمت خصوصی نیاز‌های مالی خود در بانک عمومی را رفع می‌کند. در آینده در صورت انصراف والدین در بخش خصوصی نمونه خون آن خانواده با رضایت شخصی آنها برای استفاده عموم به بخش عمومی انتقال می‌یابد.

در ایران سه بانک عمومی خون بندناف در پژوهشگاه رویان، سازمان انتقال خون و مرکز پیوند مغز استخوان بیمارستان شریعتی و یک بانک خصوصی بندناف در شرکت بن یاخته‌های رویان مشغول به فعالیت هستند.

ثریا نعمتی شهری ‌/‌ جام‌جم