تزئین نقش با تکیه‌کلام

»تکیه ‌کلام» همانند دیالوگی کوتاه و محبوب در یاد مخاطبان سریال‌های تلویزیونی ماندگار می‌شود

تکیه‌کلام‌ نوعی بهره‌برداری خاص از گنجینه واژگان است که معمولا با هدف مشخصی انجام نمی‌شود، اما تقریبا همه آدم‌ها تکیه‌کلام دارند. شاید به نظر برسد تکیه‌کلام‌ کاربردی ندارد، اما بجز روان‌شناسان و زبان‌شناسان این مقوله برای نویسندگان فیلمنامه هم جذاب است و تاکنون بسیار از آن استفاده کرده‌اند. به دلایلی در سریال‌های تلویزیونی بیش از فیلم‌های سینمایی از تکیه‌کلام استفاده شده و هنرمندان زیادی در سریال‌های مختلف، ازجمله در آثار طنز تکیه‌کلام خاصی داشته‌اند؛ از مرحوم پرویز‌ فنی‌زاده گرفته تا اکبر عبدی و مهران مدیری که در آثار جدی و کمدی تلویزیون با تکیه‌کلام‌های متنوع هنرنمایی کرده‌اند.

تکیه‌کلام بیش از فیلم یا تئاتر در سریال‌های تلویزیونی مدنظر قرار گرفته و بیش از هر نوع سریالی در آثار طنز استفاده شده است، چون اصولا تکیه‌کلام خاصیت تلویزیونی دارد و در اثری می‌تواند کارکردهای مناسب داشته باشد که به لحاظ زمانی گنجایش تولد، شکل‌گیری و جاافتادن تکیه‌کلام را داشته باشد. چنانچه تکیه‌کلام طراحی درستی داشته باشد باعث خنده می‌شود و نیز زمینه را برای شوخی‌های بعدی فراهم می‌کند.

شکل‌گیری تکیه‌کلام‌ها

شاید نتوان به درستی روشن کرد که از کی و چه زمانی استفاده از تکیه‌کلام در سریال‌های تلویزیونی شروع شد، اما به جرات می‌توان گفت سریال‌های طنز بیش از هر برنامه دیگری در رونق تکیه‌کلام‌ها سهم داشته‌اند. ازجمله سریال‌هایی که در آنها از تکیه‌کلام بیشتر استفاده شده می‌توان به جنگ 77، بدون شرح، زیر آسمان شهر، پاورچین، باغ مظفر، دیوار، دزد و پلیس و پایتخت اشاره کرد.

تکیه‌کلام‌ معمولا براساس مختصات نقش شکل می‌گیرد، اما کمتر پیش می‌آید که از قبل از سوی فیلمنامه‌‌نویس در متن نوشته و تعیین شده باشد. به عبارت دیگر تکیه‌کلام‌ها معمولا نتیجه هنر بازیگران است و به صورت بداهه متولد می‌شود. هنرمندانی هستند که از تکیه‌کلام به عنوان یکی از تکنیک‌های پرداخت نقش بهره‌ می‌گیرند و آن را برای واقعی‌تر و دلنشین‌تر شدن نقش ایجاد می‌کنند. تکیه‌کلام‌ها عموما به مرور شکل می‌گیرند و جا می‌‌افتند؛ بیشتر آنها به استناد اظهارات بازیگران و کارگردان‌ها در هنگام بازی و اجرای نقش‌ها متولد می‌شوند و بعد از استمرار، هویت پیدا می‌کنند. معمولا هنرمندانی که حضور ذهن بهتری دارند و در هر دو زمینه شخصیت‌پردازی و تیپ‌سازی توانمند هستند، در به کار بردن تکیه‌کلام موفق‌تر عمل می‌کند.

سریال‌های زیادی در تلویزیون تولید شده که بازیگران در آنها از تکیه‌کلام استفاده کرده‌اند؛ اما در میان بازیگران تعداد آن دسته که از تکیه‌کلام هنرمندانه و به‌یادماندنی بهره‌گرفته‌اند، محدود است. ازجمله هنرمندانی که بیش از دیگران از تکیه‌کلام بهره برده‌اند می‌توان به بازیگرانی همچون هومن برق‌نورد،​مهران مدیری و حمید لولایی اشاره کرد که در بیشتر نقش‌هایی که ارائه کرده‌اند، تکیه‌کلام خاصی داشته‌اند و عموما این تکیه‌کلام‌ها در ذهن مخاطبان باقی مانده است. مهران مدیری اولین کسی است که به صورت اغراق شده از تکیه‌کلام‌ها در تلویزیون بهره گرفته و گاه بستر اصلی طنزش در سریال‌های تلویزیونی، تکیه‌کلام بوده است. حمید لولایی تکیه‌کلام‌های متنوع و متعددی نداشته، اما به واسط اجرای تاثیرگذار نقش خشایار مستوفی و ارائه تکیه‌کلام‌های ماندگار در همین گروه جای می‌گیرد و در نهایت هومن برق‌نورد به عنوان هنرمندی که بیشترین میزان تکیه‌کلام را در کمترین آثار تلویزیونی عرضه کرده در این فهرست کوتاه جای قرار گرفته است. برق‌نورد از آن دست هنرمندانی است که به تکیه‌کلام ارادت خاصی دارد و مدعی است که می‌تواند در هر نقش تکیه‌کلام‌های متعدد و ماندگار عرضه کند. البته بازیگران دیگری مانند بهنام تشکر، محسن تنابنده، اکبر عبدی، یوسف تیموری، محمدرضا هدایتی، جواد رضویان، علیرضا خمسه، شقایق دهقان، کامبیز دیرباز، مرجانه گلچین، سام درخشانی، بهنوش بختیاری و سیروس گرجستانی نیز در بازی‌های طنز خود از تکیه‌کلام بهره برده‌اند، اما تا امروز به اندازه مدیری، لولایی و برق‌نورد در این زمینه ندرخشیده‌اند.

کارکردهای تکیه‌کلام

تکیه‌کلام یکی از نمودها و ویژگی‌های شخصیتی است که کارکرد چندانی در کیفیت زندگی افراد ندارد، اما تکیه‌کلام در دنیای واقعی یک مولفه موثر برای آشنایی به جنبه‌های متعدد شخصیت افراد محسوب می‌شود و در سینما و تلویزیون می‌تواند کاملا به نفع بازیگر و کارگردان عمل کند. در سینما و بخصوص در سریال‌های تلویزیونی از تکیه‌کلام می‌توان به چند منظور بهره گرفت که مهم‌ترین آن بهره‌برداری از تکیه‌کلام برای تعریف شخصیت است. در پرداخت شخصیت‌ها از مولفه‌های متعددی استفاده می‌شود که از آن جمله می‌توان به جها‌ن‌بینی، کنش‌ها و واکنش‌ها، فیزیک و نوع بیانش اشاره کرد. هر کدام از مولفه‌ها به صورت یک ویژگی در نقش بروز می‌کند و تکیه‌کلام می‌تواند نمود بیرونی یکی از این مولفه‌ها باشد که در گفتار شخصیت بروز پیدا می‌کند. به عنوان نمونه تکیه‌کلام یک شخصیت نشان می‌دهد آن شخصیت چه صفانی دارد: ترسو، احمق، خود بزرگ‌بین، اندیشمند، مهربان، متفکر یا... به عنوان نمونه مهران مدیری در بیشتر تکیه‌کلام‌هایش شخصیتی ناتوان، ترسو و متعجب را به نمایش گذاشته است.

تکیه‌کلام علاوه بر شخصیت پردازی در میزان محبوبیت و همراهی مخاطب با آن نیز موثر است. تکیه‌کلام متناسب با شخصیت می‌تواند زمینه را برای همراهی بیشتر مردم با یک‌نقش فراهم کند و به همین وسیله می‌توان از میزان استقبال مردم از یک نقش یا سریال مطلع شد. زمانی که یک تکیه‌کلام به واسطه یک سریال در جامعه گسترش پیدا می‌کند، می‌توان این طور برداشت کرد که علاوه بر خود تکیه‌کلام و شخصیت، آن سریال نیز مورد توجه مخاطبان قرار گرفته و مردم آن را دوست داشته‌اند. یکی از بهترین نمونه‌ها درباره این کارکرد تکیه‌کلام، اتفاقی است که برای حمید لولایی در نقش خشایار مستوفی رخ‌داد و محبوبیت قابل توجهی برای لولایی و سریال زیر آسمان شهر به همراه آورد.

یکی دیگر از کارکردهای مهم تکیه‌کلام رمزگذاری است. گاهی مساله یا نکته‌ای هست که بیان روشن و واضح آن برای همه مخاطبان رسانه لازم نیست و کافی است فقط بخشی از مخاطبان در جریان آن قرار بگیرند. در این مورد نیز تکیه‌کلام می‌تواند کاربرد داشته باشد. به عنوان مثال ممکن است یکی از شخصیت‌های سریال به دلایل دراماتیک از موضوعی صحبت کند که مناسب همه گروه‌های سنی نباشد، در این صورت تکیه‌کلام می‌تواند به مثابه یک کد ارتباطی مفهوم مورد نظر را به مخاطبان هدف برساند. این کارکرد تکیه‌کلام در تلویزیون ما سابقه کمتری دارد و در موارد معدودی شاهدش بوده‌ایم.

ایجاد طنز کلامی و زمینه‌سازی برای شوخی‌های متعدد نیز از دیگر قابلیت‌های تکیه‌کلام است. وقتی یکی از شخصیت‌ها در یک سریال تلویزیونی تکیه‌کلام خاصی داشته باشد، این تکیه‌کلام می‌تواند فی‌نفسه جذاب باشد و هر بار بیانش از زیان شخصیت حس آشنایی را تداعی کند. همچنین با تکرار، تقلید یا برخوردهای کمیک با تکیه‌کلام در یک سریال فرصت شوخی‌های بیشتر فراهم می‌شود. به همین دلیل است که در سریال‌های کمدی و طنز بیشتر از دیگر سریال‌ها تکیه‌کلام مورد توجه قرار می‌گیرد. از بهترین نمونه‌ها در این زمینه می‌توان به تکیه‌کلام‌های هومن برق‌نورد و بهنام تشکر اشاره کرد که در روند همراهی این دو بازیگر به عنوان یک ذوج هنری بارها به شیوه‌های مختلف مورد بهره‌برداری طنزآمیز قرار گرفته‌اند.

در کنار همه موارد ذکر شده، مهم‌ترین و اصلی‌ترین کارکرد تکیه‌کلام تزئین یک نقش و ایجاد جذابیت در آن است. هر تکیه‌کلامی چه کارکردهای ذکر شده را داشته باشد و چه نداشته باشد، می‌تواند در زیبایی و جذابیت نقش تاثیر بگذارد. اصولا داشتن تکیه‌کلام به معنی نوعی لفاظی است و لفاظی ابزاری است برای جلب توجه بیشتر؛ از این رو نقش‌هایی که تکیه‌کلام دارند بیشتر از نقش‌های دیگر به چشم می‌آیند و مورد توجه قرار می‌گیرند. هومن برق‌نورد ازجمله بازیگرانی است که از تکیه‌کلام به عنوان نوعی لفاظی بهره‌می‌گیرد که از آن جمله می‌توان به استفاده از چند تکیه‌کلام در یک نقش اشاره کرد. به عنوان نمونه این بازیگر در سریال دودکش تعداد قابل توجهی (حتی بیشتر از تعداد انگشتان دست) تکیه‌کلام دارد و حتی پیش آمده که تعداد زیادی از آنها را در یک صحنه ادا می‌کند. لق‌لقی، قاق، قیقاج، لقوز، قپی و مغلطه برخی از تکیه‌کلام‌های شخصیت فیروز است که همه آنها در یک صحنه و به صورت متوالی در پاسخ به شراکت نصرت در پختن آش نذری، ادا شده است!

تکیه‌کلام‌های ماندگار

از رایج‌ترین تکیه‌کلام‌ها بین مردم جامعه می‌توان به کلماتی مثل چیز، ببخشید، و واقعا اشاره کرد، اما افراد مختلف با توجه به خاستگاه اجتماعی، شخصیت و آموزه‌هایشان تکیه‌کلام‌های متفاوتی دارند و در آثار نمایشی هم معمولا از همین تکیه‌کلام‌ها بهره‌برداری می‌شود با این تفاوت که تکیه‌کلام‌ها در آثار نمایشی کارکردهای دراماتیک هم دارند.

تا امروز سریال‌های زیادی با تکیه‌کلام‌های متنوع از تلویزیون به نمایش درآمده‌اند. برخی از این تکیه‌کلام‌ها در ذهن مانده‌اند و برخی دیگر فراموش شده‌اند. تکیه‌کلام‌هایی که از کارکردهای لازم برخوردار بوده‌اند و خلقشان هدفمند بوده، ماندگار شده‌اند و گاه توسط برخی افراد به صورت مستمر یا دوره‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما آن دسته از تکیه‌کلام‌ها که صرفا برای ایجاد جذابیت بدون توجه به ویژگی‌های شخصیت طراحی می‌شوند این شانس را ندارند که مورد توجه مخاطب قرار بگیرند. از تمام تکیه‌کلام‌هایی که در سریال‌های تلویزیونی طرح شده، آنهایی به خاطر مانده که می‌دانیم از زبان کدام بازیگر و برای کدام نقش طراحی و ادا شده است.

از جمله تکیه‌کلام‌های به کار گرفته شده در سریال‌های مختلف تلویزیون می‌توان به دوست خوب من،​اساسا معتقدم که، افتاد؟!،​دکی،​اینه...، ببخشید، خوب بید؟ و بگو خب اشاره کرد. این تکیه‌کلام‌ها هر کدام در زمان خود خاطره‌ساز بوده‌اند و امروز در ذهن مانده‌اند چون توانسته‌ایم با نقشی که آن را برزبان رانده ارتباط برقرار کنیم و از همه مهم‌تر این که از نوعی تازگی و شادابی بهره‌مند بوده‌اند. مثلا تکیه‌کلام‌های «دِکی» و «بگو خب» به واسطه جذابیت شخصیت حشمت (داریوش ارجمند در سریال ستایش) و اردلان تمجید (مهدی سلطانی در سریال مادرانه) در ذهن مانده‌اند، تکیه‌کلام «اساسا معتقدم که» به دلیل صدا و بیان خاص بهنام تشکر و استفاده درست از این تکیه‌کلام ماندگار شده، «ببخشید» به خاطر لحن متفاوت مهران مدیری و «خوب بید» به خاطر منحصر بودن تکیه‌کلام و شخصیت (شاعر برره) ماندگار شده است.

آذر مهاجر / گروه رادیو و تلویزیون