مبانی گفت‌وگوی دینی در قرآن

قرآن کریم هر چند اسلام را دین حق معرفی کرده، نگاهی شمول‌گرایانه داشته و اسلام را شامل ادیان دیگر می‌داند. این نگاه باعث می‌شود تکثر پذیرفته شود و چنین تکثری می‌تواند راهی به سوی پذیرش دینی مبانی گفت‌وگویی اصیل باشد، گفت‌وگویی که نه به دنبال اسکات خصم و تسلیم دیگری، بلکه به دنبال شناخت و همدلی و همراهی بیشتر است.

قرآن کریم شناخت متقابل ادیان و فرهنگ‌ها را یکی از دلایل خلق متکثر انسان‌ها بیان کرده است. در آیه 13 سوره حجرات صراحتا می‌خوانیم: «ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی‏تردید، خداوند دانای آگاه است.» این آیه می‌تواند سرشت متقابل شناخت را نشان دهد، دیگر آن که غیراز جنس، نژاد، قومیت و در یک کلام خصوصیات عرضی است که من دارم، با من برابر است و همه ما را خداوند آفریده است. خداوند می‌توانست انسان‌ها را از یک دین و فرهنگ بیافریند، اما خلقت انسان‌ها نه تنها در جنس که در فرهنگ و دین و قوم نیز با کثرت همراه بوده است. از این روست که رویکرد قرآن به تکثر ادیان و فرهنگ‌ها حذف آنها نیست، بلکه شعوب و در واقع تکثر به رسمیت شناخته شده است، تکثری که به همراه برابری است. در این آیه هر نوع مایه تمایز و تفوق انسانی جز تقوای الهی نقض می‌شود و تنها مایه برتری آن هم در نزد خدا و نه در سلسله مراتب اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، تقوا بیان شده است.

علامه طباطبایی شعوب را در معنایی قومی و نژادی مطرح کرده‌اند، اما به نظر ایشان روح این آیه تاکید بر برابری انسان‌ها دارد و این که برتری که محصول ایمان است فقط معلوم علم خداوند دانای آگاه است. «مردم از این جهت که مردمند همه با هم برابرند و هیچ اختلاف و فضیلتی در بین آنان نیست و کسی بر دیگری برتری ندارد و اختلافی که در خلقت آنان دیده می‏شود که شعبه‌شعبه و قبیله قبیله هستند تنها به این منظور در بین آنان به وجود آمده که یکدیگر را بشناسند، تا اجتماعی که در بینشان منعقد شده نظام بپذیرد، و ائتلاف در بینشان تمام گردد...» (ترجمه المیزان، ج‏18، ص 49)‌

پایان گفت‌وگو به معنای آن است که یک سوی گفت‌وگو پیروز میدان می‌شود یا یک سوی میدان یا کسی ورای حوزه گفت‌وگو داوری نهایی را انجام می‌دهد، اما در میان جدال دینی، خداوند داوری را مختص خود و به روز قیامت موکول می‌کند و این یعنی گفت‌وگوی دینی پایان‌ناپذیر است. «کسانی که ایمان آوردند و کسانی که یهودی شدند و صابئی‏ها و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک ورزیدند، البته خدا روز قیامت میانشان داوری خواهد کرد، زیرا خدا بر هر چیزی گواه است. (حج/17)‌

چنانچه در ابتدای بحث حاضر آمد، خداوند در پی یکسان‌سازی نیست. در آیه‌ای دیگر چنین می‌خوانیم: «برای هر امتی مناسکی قرار دادیم که آنها بدان عمل می‏کنند، پس نباید در این امر با تو به ستیزه برخیزند، به راه پروردگارت دعوت کن، زیرا تو بر راهی راست قرار داری.» (حج/67) با نسبت داده شدن مناسک ملت‌ها به خداوند، دیگر لزومی به حذف آنها نخواهد بود.

اما نسبت میان ادیان گفت‌وگویی همدلانه است، منشأ یکسان و تنها مشترک میان ادیان نیست که آنها محتوای یکسانی را نیز دارند. مشکلات امروز بشر نیز یکسان و گفت‌وگوی ادیان می‌تواند راهی به سوی حل این مشکلات باشد. خداوند می‌فرماید: «و با اهل کتاب، جز به [شیوه‏ای‏] که بهتر است، مجادله مکنید ـ مگر [با] کسانی از آنان که ستم کرده‏اند ـ و بگویید: به آنچه به سوی ما نازل شده و [آنچه‏] به سوی شما نازل گردیده، ایمان آوردیم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم اوییم.» (عنکبوت/46) خداوند به مسلمانان تاکید کرده است که در گفت‌وگو با ادیان از بهترین شیوه استفاده کنند و با آنها ابراز وحدت نمایند. این ابراز وحدت با توجه به آیات گذشته، نافی کثرت نیست، بلکه موید آن در طرحی جامع‌تر است. سنخ نگرش اسلام به ادیان با پذیرش تکثر آنهاست.

آیات مربوط به بحث از گفت‌وگوی دینی بسیار است، از جمله در آیه‌ای دیگر می‌خوانیم: «و اگر خدا می‏خواست قطعا شما را امتی واحد قرار می‏داد، ولی هر که را بخواهد بیراه و هر که را بخواهد هدایت می‏کند و از آنچه انجام می‏دادید، حتماً سؤال خواهید شد.» (نحل/93) خدا خود نخواسته است همگان بر دینی واحد بزیند. نگاهی به این آیات نشان می‌دهد خداوند در قرآن حکیم کثرت را که مقدمه و شرط اساسی برای گفت‌وگوی ادیان است، پذیرفته و مورد تاکید قرار داده است. تاکید بر ماهیت یکسان دین مانع از آن نشده است که کثرت نفی شود. «بگو: به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده و آنچه به موسی و عیسی و انبیای [دیگر] از جانب پروردگارشان داده شده، گرویدیم [و] میان هیچ یک از آنان فرق نمی‏گذاریم و ما او را فرمانبرداریم.» (آل‌عمران/ 84 ) نیز خداوند به صراحت عنوان فرموده است که برای هر امتی مناسکی قرار داده شده، هر چند پیامبر اکرم(ص)‌ بر راه راست معرفی شده اما خداوند تصریح کرده که انسان را در شعوب و ملل مختلف آفریده است تا از قبل این اختلاف به شناخت متقابل از یکدیگر برسند. خداوند در قرآن کریم تصریح کرده است که اختلاف میان امت‌ها محصول اراده الهی است و خداوند نمی‌خواسته همه را در راه راست قرار دهد، بلکه اختلاف انسان‌ها به گونه‌ای به سرشت مختار انسان‌ها نیز باز می‌گردد. اگر خداوند نخواسته که انسان‌ها را از امت واحدی قرار دهد، از این رو نسبت رویکرد ضدبشری گروه‌های تروریستی نظیر القاعده نسبت به حذف دیگران با قرآن معلوم خواهد بود. اگر امروز برخی تنها راه رسیدن به بهشت را گرویدن به آیین خویش عنوان می‌کنند، پیشتر قرآن چنین منطقی را نفی کرده ‌است: «گفتند: هرگز کسی به بهشت در نیاید، مگر آن که یهودی یا ترسا باشد. این آرزوهای [واهیِ‏] ایشان است. بگو: اگر راست می‏گویید، دلیل خود را بیاورید.» (بقره/111)

میثم قهوه‌چیان / جام‌جم